बालबालिकाले आफ्नो क्षमता, उमेर, अवस्था, रुचि र इच्छाअनुसार सिक्ने/सिकाउने क्रियाकलाप नै बालकेन्द्रित सिकाइ हो । यसका लागि बालबालिकाको रुचि र आवश्यकताअनुसार स्वतन्त्र रूपमा आफ्नो क्षमता चिन्न र निरन्तर विकास गर्ने वातावरण हुनुपर्छ । बालबालिकाले आफ्नो क्षमता, उमेरअनुसार सिक्नु उनीहरूको आवश्यकता हो । उनीहरूले स्वःस्फूर्त रूपमा खुसी भई सिक्नाले दिगो सिकाइ हुन्छ । बालबालिकाले बढीभन्दा बढी क्रियाकलाप गरेर सिक्छन् । बालकेन्द्रित सिकाइ क्रियाकलापले जीवन उपयोगी दैनिक सीप विकास गर्न र उनीहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउन मद्दत गर्छ। बालबालिकाको विकासशील क्षमता, परिपक्वता र आवश्यकताहरूमा केन्द्रित हुने गरी तयार गरिएको बालकेन्द्रित क्रियाकलापहरूमा बाल सहभागिता, सुरक्षा, गोपनीयता, मर्यादा तथा सम्मानको समेत कदर हुनुपर्छ ।
कस्ताे हुन्छ बालकेन्द्रित वातावरण ?
बालबालिकाको उमेर र सिक्ने रहर अनुरुप घरभित्र र बाहिरको वातावरण पनि बालकेन्द्रित हुनुपर्छ । बालबालिका आमाकाे गर्भमा भएदेखि आठ वर्षको उमेरसम्म उनीहरूको उमेर र आवश्यकता अनुरुप बालकेन्द्रित वातावरण तयार गर्दै लैजानुपर्छ।
यसलाई यसरी बुझ्न सकिन्छ :
सुरक्षा : घरको भित्र तथा बाहिरको वातावरण बालबालिकाको उमेरअनुसार चोटपटक नलाग्ने, दुर्घटना नहुने किसिमको खतरामुक्त र भयमुक्त हुनुपर्छ । जस्तैः घरमा विषादीहरूको गन्ध नभएको, अगेना वा आगोका स्रोतहरू बालबालिकाको पहुँचभन्दा बाहिर, विद्युतीय प्लगहरू बालबालिकाले नभेट्ने ठाउँमा भएको, घरबाहिर पनि खाल्डाखुल्डी नभएको, काँडा सिस्नो नभएको, विषादी, धारिलो औजार नभएको हुनुपर्छ । बालबालिकाले प्रयोग गर्ने सामग्रीहरू पनि शारीरिक तथा मानसिक विकासमा प्रतिकूल असर नपर्ने हुनुपर्छ ।
स्वास्थ्य : सफा वातावरण बालबालिकाका लागि स्वस्थ वातावरण हो । बालबालिका बस्ने र खेल्ने ठाउँ सफा, हावाको ओहोरदोहोर गर्ने, आवाजहरू तथा हल्लाखल्ला नहुने, बालबालिकाको दैनिक लगाउने प्रयोग गर्ने सामानहरू पनि सफा हुनुपर्छ ।
सहज पहुँच : बालबालिकाका सामग्री उनीहरूले सजिलै पुग्न सक्ने, आफैँ झिक्न र राख्न सक्ने हुनुपर्छ । जस्तै, बालबालिकाको शौचालय, उनीहरूले सजिलै प्रयोग गर्न सक्ने, प्रयोग गरेपछि सजिलै हात धुन सक्ने धाराको व्यवस्था, शौचालयमा चुकुल आफैँ खोल्न सक्ने किसिमको हुनुपर्छ ।
उत्प्रेरणा : बालबालिकालाई उत्प्रेरणात्मक वातावरण हुनुपर्छ । जसअनुसार विभिन्न इन्द्रियहरूमार्फत बालबालिकालाई विभिन्न अवसर दिनुपर्छ ।
समावेशी : कुनै पनि भेदभाव नभएको, सबैलाई सहभागी हुन सजिलो किसिमको वातावरण हुनुपर्छ ।
कस्ताे हुन्छ बालकेन्द्रित सिकाइ क्रियाकलाप ?
बालकेन्द्रित सिकाइ क्रियाकलापलाई मुख्यतः निम्नानुसार बुझ्न सकिन्छ :
खेल: खेल बालबालिकाले जन्मसँगै लिएर आउने गुण हो । बालबालिकाको उमेर बढ्दैजाँदा खेलको तरिका, खेलौना र सिकाइ पनि वृहत् हुँदैजान्छ । त्यसैले बालबालिकालाई उमेर सुहाउँदा खेल, खेलौना, साथी तथा अभिभावकहरूले पनि सहभागी भएर खेलाउनुपर्छ ।
कथाः बालकथाले बालबालिकाको सर्वाङ्गीण विकास विशेषतः बौद्धिक क्षमताहरू परिकल्पना, समस्या समाधानको सीप तथा संवेगहरूको प्रष्फुटन, नियन्त्रण र सन्तुलन गर्छ । त्यसैले बालबालिकालाई उमेरअनुसार कथा भन्ने गर्नुपर्छ । कथाभन्दा हाउभाउसहित स्वरलाई उतारचढाव गरेर रमाइलो र रोचक तरिकाले भन्नुपर्छ ।
गीत सङ्गीतः गीत सङ्गीत बालबालिकाको अर्को महत्त्वपूर्ण क्रियाकलाप हो, गर्भदेखि नै बालबालिकालाई गीत सुनाउनुपर्छ । गीत पनि बालबालिकाको उमेरअनुसार वृहत् बनाउँदै लैजान सकिन्छ । जस्तैः विषयवस्तुअनुसारको गीत, सामाजिक नियम तथा जन्म मृत्युको गीत, विभिन्न भाषाको गीत आदि ।
अभिनयः बालबालिकाले नक्कल गरेर सिक्ने, अभिनय गर्न मन पराउने भएकाले अभिनयको विशेष स्थान रहेको छ, बालबालिकाले आफूले भोगेका अनुभवहरू अभिनयद्वारा प्रस्तुत गर्छन् । सिर्जनात्मक कलाः कला सिर्जना पनि बालबालिकाले अति नै मनपराउने क्रियाकलाप हो । रङहरूसँगको खेल, कागज च्यात्ने, जोड्ने, बनाउने, बिगार्ने आदि कागजका विभिन्न वस्तुहरू तयार गर्ने, क्रेयनबाट रङ लगाउने, माटोको प्रयोगबाट विभिन्न वस्तुहरू सिर्जना गर्ने गर्दा बालबालिकाले कल्पना गरेका कुराहरू सिर्जना गरेर देखाउँछन् ।
प्रकृति अवलोकन: बालबालिकालाई घुम्न जान, वरिपरिको वातावरण, चरा, जनावर, बोटबिरुवा अवलोकन गर्न धेरै मनपर्छ । आठ नौ महिनादेखि नै उनीहरू बाहिरी वातावरणमा जान बल गर्ने, इशारा गरेर शरीरले धकेलेर घुम्न जाने इच्छा गर्छन् । यो क्रम पनि उमेरअनुसार वृहत् हुँदै जान्छ ।
अन्तर्क्रियाः बालबालिकाले कुरा गर्न खोज्दा अभिभावक वा स्याहारकर्ताले आँखा जुधाएर, टाउको हल्लाएर, मुस्कुराएर, कुराकानीमा सकारात्मक उत्प्रेरणा दिनुपर्छ । बालबालिकाको बुझाई के रहेछ भनेर अभिभावकले पनि प्रश्न गर्ने, उनीहरूले बताएको कुरा ध्यानदिएर सुन्ने र बोल्नलाई उत्प्रेरित गर्नुपर्छ ।
बालकेन्द्रित सिकाइ क्रियाकलापका फाइदा
• सक्रियता र स्वः प्रोत्साहन मिल्छ ।
• कल्पना र सोचाइ सीप विकास हुन्छ ।
• अन्तर्क्रिया र सञ्चार सीप विकास हुन्छ ।
• सिकाइ अनुभव र आत्मविश्वास बढ्छ ।
• विषयवस्तुप्रतिको सकारात्मक धारणा विकास हुन्छ ।
• सकारात्मक सम्बन्धको विकास हुन्छ ।
• समस्या समाधान र उत्तरदायित्वको सीप विकास हुन्छ ।
• सिकाइका जिम्मेवार बन्न प्रोत्साहन गर्छ ।
• स्वः व्यवस्थापनको सीप विकास गराउँछ ।
• समस्या समाधानका तरिका सिकाइ हुन्छ ।
• नेतृत्व क्षमताको विकास हुन्छ ।
ल
• बालबालिकाको क्षमता, उमेर, अवस्था, रुचि र इच्छाअनुसार सिक्ने सिकाउने क्रियाकलाप गराउनुपर्छ र सोही अनुरुपको वातावरण दिनुपर्छ ।
• अभिभावकले बालविकास केन्द्र तथा विद्यालयमा पनि बालकेन्द्रित सिकाइ भइरहेको सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।
• बालबालिकाका लागि आफ्नो निश्चित ठाउँ बनाइदिनुपर्छ । जस्तै, दराज, याक अथवा डालो, ढक्की, कोठाको एक कुना । यसमा बालबालिकाले सजिलो र सुरक्षित रूपमा खेल्न सक्ने सामग्री राखिदिनुपर्छ । बालबालिकालाई खेलेपछि आफ्नो ठाउँमा मिलाएर राख्न सिकाउनुपर्छ । (शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयको शिक्षा तथा मानव स्रोत विकास केन्द्रले प्रकाशित गरेको ‘अभिभावक शिक्षा’ पुस्तकको सहयोगमा)
साभार : शिलापत्र
समाचार 
